W powszechnym rozumieniu stiukiem nazywa się cienkowarstwowy tynk dekoracyjny chętnie stosowany ze względu na swe walory estetyczne i praktyczne. Stiukami mylnie nazywa się też wszelkie sztukaterie gipsowe. Stiuk to pojęcie dość szerokie, a popularne tynki dekoracyjne zwane stiukami błyszczącą powierzchnią ledwie nawiązują do marmuru, który mają imitować.

 Sztuczny marmur to pojęcie najbliższe określeniu tego, czym są stiuki. Stiukami będą zatem wszystkie wyprawy tynkarskie udające efekt marmuru, wielo lub jednobarwne, różniące się składnikami lub te nawiązujące wyglądem do innego kamienia. Potocznie stiukami nazywa się wykonane z tej szlachetnej zaprawy reliefy i figury, kolumny i elementy architektoniczne oraz zdobione cienkopowłokowym tynkiem dekoracyjnym ściany. Zaliczymy tu też zewnętrzne elementy architektoniczne wykonane z zastosowaniem białego cementu przy użyciu odpowiednich technik, a dające w efekcie wygląd prawdziwego marmuru. Tak szeroka definicja stiuku jest przyczyną wielu nieporozumień, dlatego przyjrzyjmy się różnym technikom dekoracyjnym zwanymi stiukami.

Co to jest stiuk? Poniżej najszybsza odpowiedź ale sprawa jest nieco bardziej skomplikowana.

Stiukiem nazywamy szlachetne wyprawy o bardzo drobnoziarnistej strukturze, mającej - po całkowitym stwardnieniu i odpowiedniej obróbce - twardą, gładką i lśniącą powierzchnię naśladującą polerowany kamień. Przeważnie dotyczy to imitowania faktury marmuru, dla tego stiuki często bywają nazywane sztucznym marmurem.

Cytat z książki "Sztukatorstwo" (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988) Zbigniew Wolski.

Skąd się wziął stiuk?

Stiuki stosowano już w XVI p.n.e., resztki najstarszych starożytnych stiuków spotkać można jeszcze na Krecie. Starożytni używali wapiennego stiuku do wyrównania ścian budowanych z porowatego wulkanicznego kamienia. Stosowano również gips, który lepiej nadawał się do zdobienia ścian reliefami i jako podkład pod malarstwo. Znaczenia ściśle dekoracyjnego stiuki nabrały dużo później. W okresie renesansu, kiedy powrócono do antycznych wzorców chętnie stosowano stiukowe elementy architektoniczne. Najbliższe naszym wyobrażeniom o stiuku były dekoracje baroku. Na szeroką skalę zaczęto używać stiuku jako tańszego i łatwiejszego w obróbce materiału rzeźbiarskiego ale także do marmoryzacji kolumn i innych architektonicznych detali.

Barokowe marmoryzacje często przesadnie udawały kamień. Żyłki, kolory i intruzje występowały w niespotykanych w naturze kombinacjach. Na terenie Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej (dawniej opactwo Cystersów) w bazylice i Mauzoleum Piastów Świdnickich w Krzeszowie na Dolnym Śląsku zobaczyć można chyba najładniejsze w Polsce stiukowe rzeźby i marmoryzacje. Podobnych przykładów tak wspaniałych stiuków znajdziemy tylko kilka w całej Europie.

Różnorodność stiuków

Stiuki można usystematyzować ze względu na użyte materiały, technologie i formy. Jak napisałem we wstępie, stiuki to szeroki pojęcie obejmujące płaskie lustrzane dekoracje ścian, realistyczne marmoryzacje jak i elementy reliefowe i rzeźbiarskie. W tym artykule przyjmujemy podział na techniki tradycyjne i współczesne. Te, do których potrzeba specjalistycznej wiedzy, warsztatu i doświadczenia oraz te, do których potrzeba troszkę doświadczenia i wiaderko z materiałem.

Stiuki tradycyjne

Techniki bardzo realistycznie imitujące marmur to scagliola i stiuk marmurowy zwany też lustrzanym skąd bierze się nazwa tej techniki stucco - lustro. Wykonanie tego rodzaju dekoracji jest niemożliwe za pomocą dostępnych w sklepach stiuków! Scagiola i stiuk marmurowy należą to technik grubowarstwowych.

W technice scagliola dekoracyjną masę tworzy głównie mieszanka gipsów z dodatkami mineralnych pigmentów, spoiwem jest klej kostny. Po przez wielokrotne nakładanie i szlifowanie kolorowych mas uzyskuje się pożądany efekt. Po wielokrotnym szlifowaniu i uzupełnianiu tynku następowało polerowanie. Do polerowania używano coraz drobniejszych materiałów ściernych a dopiero na koniec tamponów i specjalnej pasty polerskiej. Po takiej obróbce stiuki miały wyglądać jak szlifowany marmur. Używanie wosków i olejów uznawane jest za błąd technologiczny.

Stiuki modelowane z mieszanek gipsowo-wapiennych stosowano w zastępstwie drogiego i trudnego w obróbce marmuru. Ta technika używana jest przy wykonywaniu reliefów, figur oraz elementów architektonicznych. Wykonanych w ten sposób figur nie da się łatwo odróżnić od figur z prawdziwego, białego marmuru. Wraz z upływem czasu podobnie jak marmur ulegają korozji atmosferycznej.

Stiuki intarsjowane uzyskuje się przez wykonanie nacięć przy pomocy szablonu lub namalowanego wzoru w gotowej, jednobarwnej warstwie materiału i wypełnieniu ich innym kolorem. Po wyschnięciu poleruje się do uzyskania jednolitej, lśniącej powierzchni.

W skład wapiennego stiuku lustrzanego wchodziły mieszanki długo dołowanego wapna oraz drobnych piasków, dlatego nadawały się do zastosowań zewnętrznych. Technika tradycyjna zakładała wykonanie tynku na surowych murowanych ścianach. Wcześniej należało ściany wyrównać ale nie wygładzić, specjalnymi wapiennymi podkładami. Następnie nakładano właściwą warstwę materiału.

Efekt marmuru uzyskuje się podobnie jak freski. Na mokrej ostatecznej, cienkiej warstwie stiukowej wzór jest malowany, a następnie rozcierany za pomocą rozgrzanego narzędzia.To technika mniej angażująca i mniej kosztowna chociaż wymagająca sporego doświadczenia. W tej technice do uzyskania ostatecznego efektu wykorzystywano do roztworu twardego mydła a następnie polerowano rozgrzanymi żelazkami.

Stiuk wenecki i klasyczny

Słowa "klasyczny" i "wenecki" w nazwie wprowadzają zamieszanie, efekt marketingowy jest zamierzony. Komu słowo "wenecki" nie kojarzy się z przepychem, elitarnością i luksusem? Ten rodzaj materiału doskonale nadaje się do wnętrz w stylu glomour. Glamour to przepych i splendor. Kolorowe ściany o lustrzanym połysku taki klimat właśnie tworzą.

Współcześnie stosowane są stiuki syntetyczne lub te na bazie wapna gaszonego. Cienkowarstwowe lustrzane dekoracje cieszą się dużą popularnością. Lustrzana, gładka powierzchnia jest odporna na zabrudzenia. Ze względu na dostępność i łatwość wykonania są dużo tańsze od tradycyjnych wypraw stiukowych, chociaż możliwości imitacji kamienia są w tym przypadku mocno ograniczone.

Dostępne są dwa rodzaje mas dekoracyjnych zwanych stiukami: akrylowe i wapienne. Stiuki wapienne składem najbardziej przypominają dawne techniki, są trudniejsze w aplikacji niż stiuki akrylowe. Z uwagi na zawartość wapna i jego grzybobójcze właściwości nadają się na zewnątrz.

Brak gipsowych domieszek do mas typu "stiuk wenecki" i "stiuk klasyczny" stawia je w rzędzie materiałów możliwych do zastosowania w pomieszczeniach mokrych i wilgotnych ale do zastosowań zewnętrznych przeznaczone są materiały wapienne.

Ściany przy tym rodzaju stiuku muszą być równe i gładkie. Prawidłowo przygotowane podłoże to połowa sukcesu przy wykonywaniu dekoracji lustrzanych.

Nazwą „stiuk” objęta jest cała gama technik dekoracyjnych. Nie opisałem dokładnie technik, składników zapraw stiukowych ani właściwości. Zwróciłem jedynie uwagę na różnice w tym co nazywamy stiukami, bo w tej różnorodności łatwo o nieporozumienie.